علت چاقی کودکان و نوجوانان؛ بررسی دلایل و راهکارهای علمی پیشگیری
پی بردن به علت چاقی کودکان و نوجوانان کار چندان ساده‌ای نیست؛ زیرا عوامل مختلفی در این امر دخیل‌اند. بنابراین برای پاسخ به پرسش «چرا کودکان چاق می‌شوند» باید از جنبه‌های متعدد به این مسئله بپردازیم. با توجه به عوارض جدی چاقی، آگاهی از علت اصلی چاقی کودکان به منظور پیشگیری از این مشکل یا درمان به‌موقع آن اهمیت بسیاری دارد. در این مطلب از سایت مانکن توضیح می‌دهیم که چاقی در کودکان چه علتی دارد و راهکارهای پیشگیری و درمان آن کدام‌اند.
چاقی در کودکان و نوجوانان به چه معناست؟
پیش از پرداختن به علت چاقی کودکان و نوجوانان با مفهوم چاقی در این گروه سنی آشنا می‌شویم. هر کودکی با وزن بالاتر از حد معمول لزوما دارای اضافه وزن نیست. برخی از کودکان استخوان‌بندی درشت‌تری نسبت به بقیه دارند. همچنین میزان چربی بدن کودکان در مراحل مختلف رشد، متفاوت است. بنابراین ظاهر فرزندتان، معیار دقیقی برای ارزیابی چاقی یا لاغری او به شمار نمی‌آید. برای ارزیابی وضعیت وزن و تشخیص اضافه وزن یا چاقی از ابزار استانداردی به نام شاخص توده بدنی (BMI) استفاده می‌شود.
این شاخص از طریق تقسیم وزن فرد (به کیلوگرم) بر مجذور قد (به متر) به دست می‌آید. توجه داشته باشید که تفسیر مقدار BMI کودکان و نوجوانان با بزرگسالان متفاوت است و با توجه به سن و جنسیت آنها ارزیابی می‌شود. در واقع میزان BMI محاسبه شده با صدک‌های مخصوص سن و جنس او مقایسه می‌گردد. برای تفسیر BMI در کودکان و نوجوانان از طبقه‌بندی زیر استفاده می‌شود:
- BMI زیر صدک ۵: نشان‌دهنده کمبود وزن شدید؛
- BMI بین صدک ۵ تا ۸۵: در محدوده طبیعی؛
- BMI بالاتر از صدک ۸۵ و زیر صدک ۹۵: به معنای اضافه وزن؛
- و BMI بالاتر از صدک ۹۵: یعنی چاقی شدید.
۹ علت چاقی کودکان و نوجوانان
شاید تصور کنید که مصرف غذاهای چاق‌کننده برای کودکان، تنها دلیل اضافه وزن آنهاست. بااینحال چاقی کودکان و سبک زندگی آنها فقط یکی از دلایل چاقی کودکان در سن مدرسه محسوب می‌شود. برای پاسخ دقیق به این سوال که چرا کودکان چاق می‌شوند، باید به تمام عوامل موثر حتی عوامل محیطی موثر در چاقی کودکان بپردازیم. در ادامه با ۹ علت چاقی کودکان و نوجوانان آشنا می‌شویم.
۱.تغذیه نادرست کودکان و چاقی؛ مهم‌ترین علت چاقی کودکان و نوجوانان
مصرف مداوم غذاهای سرشار از شکر، چربی‌های ناسالم و نمک مانند فست فودها، شیرینی‌ها و نوشیدنی‌های شیرین، علت اصلی چاقی کودکان است. این خوراکی‌های جذاب و در دسترس، کالری بالایی دارند و باید به صورت محدود و آگاهانه مصرف شوند. استفاده گاه‌به‌گاه از این مواد غذایی ایرادی ندارد. بااینحال به منظور کنترل میزان کالری دریافتی باید به اندازه سهم‌های غذایی توصیه‌شده توجه نمایید. همچنین طوری برنامه ریزی کنید که رژیم غذایی فرزندتان متنوع و مغذی باشد.
علاوه بر کنترل کالری‌های روزانه باید از دریافت درشت‌مغذی‌های کافی در رژیم غذایی کودک‌‌تان مطمئن شوید. برای محاسبه درشت‌مغذی‌های دریافتی روزانه از مانکن کمک بگیرید.
وقت این رسیده بیشتر به بشقاب غذا توجه کنیم. کالری همه چیز نیست!
وقتی کالری شما مدیریت شد، این سوال پیش میاد که «من میتونم همه کالری روزانه رو از شیرینی تامین کنم؟»
پاسخ به این سوال خیر است! در بخش آنالیز بشقاب به شما خواهیم گفت که بهتر است به درشت مغذی (ماکروشماری) هم توجه داشته باشید.
اگر با ماکروشماری آشنایی ندارید لینک زیر را به شما پیشنهاد می کنیم.
آشنایی با ماکروشماری۲. چاقی در کودکان چه علتی دارد؟ بیماری‌های زمینه‌ای
در موارد معدود، علت چاقی کودکان و نوجوانان به مشکلات سلامتی زمینه‌ای برمی‌گردد. برخی شرایط پزشکی با ایجاد اختلال در تنظیم وزن بدن یا تغییرات متابولیکی، زمینه را برای افزایش وزن فراهم می‌کنند. به عنوان مثال اختلالات هورمونی نظیر کم‌کاری تیروئید و سندروم کوشینگ با کاهش سوخت‌و‌ساز و افزایش تجمع چربی به بالا رفتن وزن کمک می‌کنند. همچنین تومورهای هیپوتالاموس (کنترل اشتها را بر عهده دارند) و کمبود هورمون رشد نیز جزء عواملی هستند که در این مسئله نقش دارند.
۳. ژنتیک و چاقی کودکان و نوجوانان
استعداد ژنتیکی، احتمال بروز چاقی در کودکان و نوجوانان را افزایش می‌دهد؛ زیرا ژن‌های متعددی بر اشتها، نحوه کالری‌سوزی و تمایل به ذخیره چربی در بدن تأثیر می‌گذارند. کودکانی که والدین یا خواهر و برادرهای چاق دارند، بیشتر در معرض خطر اضافه وزن قرار می‌گیرند. در موارد نادر، جهش در ژن‌های خاص تنظیم‌کننده اشتها و متابولیسم نیز به چاقی شدید در سنین پایین منجر می‌شود. بااینحال، فاکتور ژنتیک به تنهایی تعیین‌کننده نیست و تعامل آن با عوامل محیطی و سبک زندگی نقش اساسی در این مسئله ایفا می‌کند.
۴. کم‌تحرکی کودکان و چاقی
مهم‌ترین علت چاقی کودکان و نوجوانان (پس از تغذیه نادرست) کم‌تحرکی است. کودکان در سن مدرسه باید روزانه حداقل ۶۰ دقیقه فعالیت بدنی داشته باشند. صرف زمان زیاد برای تماشای تلویزیون، بازی‌های رایانه‌ای و استفاده از شبکه‌های اجتماعی نیز در افزایش وزن نقش دارد. همچنین تبلیغات غذاهای ناسالم در رسانه‌ها بر انتخاب‌های غذایی کودکان تأثیر منفی می‌گذارد. برای به حداقل رساندن تأثیر بازی‌های رایانه‌ای بر چاقی کودکان بالای دو سال توصیه می‌شود زمان استفاده از صفحه نمایش را به حداکثر دو ساعت در روز محدود کنید.
۵. علل روانی چاقی در نوجوانان و کودکان
استرس، اضطراب و افسردگی از دلایل چاقی کودکان در سن مدرسه محسوب می‌شوند. استرس مزمن به افزایش هورمون کورتیزول منجر می‌گردد و حس گرسنگی و تمایل به مصرف غذاهای ناسالم را تشدید می‌کند. کودکانی که با مشکلات روحی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند، معمولا برای مقابله با احساسات منفی به پرخوری عاطفی روی می‌آورند. همچنین تجربه قلدری، انزوای اجتماعی و اعتماد به نفس پایین در کودکان چاق، مشکلات روحی آنها را بدتر می‌کند. بدین ترتیب ایجاد یک چرخه معیوب به چاقی آنها دامن می‌زند.
۶. دلایل چاقی نوجوانان چیست؟ کمبود خواب
کمبود خواب با ایجاد اختلال در تنظیم هورمون‌های اشتها (به ویژه افزایش گرلین و کاهش لپتین) میل به غذا و دریافت کالری را در کودکان و نوجوانان افزایش می‌دهد. خستگی ناشی از خواب ناکافی نیز باعث افت سطح انرژی و کاهش انگیزه برای فعالیت بدنی خواهد شد. بسیاری از کودکان و نوجوانان در چنین شرایطی برای مقابله با خستگی به مصرف غذاهای پرکالری روی می‌آورند. با توجه به اثرات قابل‌توجه خواب بر متابولیسم، خلق و خو و میزان اشتها، کمبود خواب به عنوان یک علت چاقی کودکان و نوجوانان شناخته می‌شود.
۷. عوارض جانبی برخی داروها به عنوان علت چاقی کودکان و نوجوانان
برخی داروها مانند داروهای ضدروان‌پریشی نسل دوم و کورتیکواستروئیدها علت چاقی کودکان و نوجوانان هستند. پردنیزون، لیتیوم، گاباپنتین، پروپرانولول، مدروکسی پروژسترون و ریسپریدون نیز در این دسته قرار می‌گیرند. این داروها با مکانیسم‌های مختلفی باعث افزایش وزن می‌شوند؛ از جمله تحریک اشتها، تغییر در نحوه ذخیره چربی در بدن، کاهش متابولیسم یا احتباس مایعات. به عنوان مثال داروهای کورتیکواستروئیدی باعث افزایش اشتها و تجمع چربی می‌شوند.
پزشک لیست داروهای مصرفی کودک را بررسی می‌‌نماید. در صورت تشخیص یک داروی خاص به عنوان علت چاقی کودکان و نوجوانان، تغییر دوز یا تجویز داروی جایگزین توصیه می‌شود.
۸. نقش خانواده در چاق شدن کودک
یک علت چاقی کودکان و نوجوانان، الگوبرداری آنها از رفتار نادرست والدین‌شان در استفاده از صفحات نمایش، رژیم غذایی و فعالیت بدنی است. والدینی که ساعات طولانی به بازی‌های کامپیوتری و تماشای تلویزیون می‌پردازند و تحرک کمی دارند، فرزندانی با سبک زندگی مشابه تربیت می‌کنند. همچنین رژیم غذایی ناسالم والدین باعث تغذیه نادرست کودکان و چاقی آنها می‌شود. بنابراین رفتار والدین در این سه زمینه، نقش قابل‌توجهی در پیشگیری از چاقی کودکان دارد.
۹. عوامل محیطی موثر در چاقی کودکان
عوامل محیطی، اجتماعی و اقتصادی نقش بسزایی در ایجاد محیط مساعد برای چاقی کودکان ایفا می‌کنند. مشکلات مالی و دسترسی دشوار به مواد غذایی مغذی باعث می‌شود که خانواده‌ها به مصرف غذاهای بسته‌بندی‌شده روی بیاورند. این مواد غذایی معمولاً ارزان‌تر و دارای ماندگاری بیشتری هستند؛ اما کالری و چربی بالایی دارند. کمبود فضاهای مناسب برای فعالیت بدنی، زمینه را برای کم‌تحرکی کودکان و چاقی فراهم می‌کند. بنابراین یک علت چاقی کودکان و نوجوانان به محیط زندگی و شرایط مالی آنها مربوط می‌شود.
پیشگیری و درمان علت چاقی کودکان و نوجوانان
پیشگیری از چاقی کودکان و درمان آن، یک رویکرد چندجانبه است. موارد زیر، مهم‌ترین راهکاری مقابله با علت چاقی کودکان و نوجوانان و رفع آن هستند.
پیشگیری از چاقی کودکان با پیروی از رژیم غذایی متعادل
رژیم غذایی کودکان و نوجوانان باید شامل مقدار مناسبی میوه، سبزیجات، غلات کامل، پروتئین‌های کم‌چرب و چربی‌های سالم باشد. غذاهای چاق‌کننده برای کودکان و محصولات فرآوری‌شده را در برنامه غذایی کودکان به حداقل برسانید.
فعالیت بدنی منظم برای رفع کم‌تحرکی کودکان و چاقی
طوری برنامه‌ریزی کنید که فرزندتان روزانه حداقل ۶۰ دقیقه فعالیت بدنی متوسط تا شدید داشته باشد؛ به عنوان مثال دوچرخه‌سواری، پیاده‌روی، شنا و… با توجه به ارتباط چاقی کودکان و سبک زندگی، این کار نقش قابل‌توجهی در مقابله با اضافه وزن آنها خواهد داشت.
محدود کردن زمان تماشای صفحه نمایش
زمان استفاده فرزندتان از تلویزیون، تبلت و موبایل را محدود کنید. او را به انجام فعالیت‌های جایگزین مانند بازی در فضای باز، مطالعه یا وقت‌گذرانی با همسالان تشویق نمایید.
کنترل اندازه سهم غذا برای مقابله با تغذیه نادرست و چاقی
در مورد اندازه‌های مناسب غذا و اهمیت توجه به نشانه‌های گرسنگی و سیری به فرزندتان آموزش دهید. استفاده از بشقاب کوچکتر، تشویق به آهسته خوردن و مصرف سالاد در ابتدای غذا و… همگی به کنترل اندازه سهم غذا کمک می‌کنند.
پیشگیری از چاقی کودکان با نوشیدن آب
نوشیدن آب کافی برای کنترل اشتها، رفع یبوست و به طور کلی عملکرد صحیح بدن کودکان ضروری است. بنابراین آنها را تشویق کنید که در طول روز به طور منظم آب بنوشند. با افزودن تکه‌های میوه به آب یا انتخاب بطری‌ها و قمقمه‌های آب جذاب، این کار را برای فرزندتان دلپذیرتر کنید.
تهیه میان‌وعده‌های سالم
میان‌وعده‌ها بخش مهمی از رژیم غذایی کودکان و نوجوانان را تشکیل می‌دهند؛ بنابراین در انتخاب آنها دقت کنید. گزینه‌های مغذی مانند میوه‌ها، سبزیجات، آجیل و ماست را در دسترس فرزندتان قرار دهید و از نگهداری تنقلات ناسالم در خانه خودداری نمایید.
تقویت تصویر بدنی مثبت
تصویر بدنی به صورت احساس و برداشت درونی فرد نسبت به ظاهر فیزیکی خود تعریف می‌شود. این مسئله، یکی از علل روانی چاقی در نوجوانان است. به فرزندتان کمک کنید تا بدن خود را (صرفنظر از وزن و ظاهرش) دوست داشته باشد. بدین منظور از هرگونه اظهار نظر منفی درباره وزن (چه وزن خودشان و چه دیگران) خودداری کنید و به جای آن بر سلامتی و تناسب اندام تمرکز نمایید.
درمان شناختی رفتاری (CBT) برای رفع علل روانی چاقی در نوجوانان
درمان شناختی رفتاری معمولاً به عنوان بخشی از یک برنامه جامع درمان چاقی برای کودکان و نوجوانان در نظر گرفته می‌شود. بااینحال به عنوان اولین راه حل به کار نمی‌رود. CBT هنگامی توصیه می‌شود که علت چاقی کودکان و نوجوانان شامل عوامل روانی و رفتاری نیز باشد. در اینصورت CBT با هدف ایجاد تغییرات پایدار در سبک زندگی در نظر گرفته می‌شود.
عوارض چاقی کودکان و نوجوانان
چاقی و اضافه وزن از طرق مختلف بر سلامتی کودک و نوجوان شما تأثیر منفی می‌گذارد. به همین خاطر تعیین علت چاقی کودکان و نوجوانان و تلاش برای رفع آن اهمیت بسیاری دارد. رایج‌ترین عوارض ناشی از این مسئله عبارت‌اند از:
- فشار خون و کلسترول بالا: افزایش ریسک ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی؛
- دیابت نوع ۲: مقاومت به انسولین و افزایش قند خون؛
- مشکلات مفصلی (آرتروز): فشار ناشی از وزن اضافی بر مفاصل و ساییدگی مفصل؛
- آپنه خواب و مشکلات تنفسی: اختلال در تنفس حین خواب و افزایش ریسک آسم؛
- اثرات روانی-اجتماعی: تجربه قلدری، احساس تنهایی و کاهش عزت نفس به دلیل وزن بالا؛
- بیماری کبد چرب غیرالکلی: تجمع چربی در کبد و آسیب کبدی؛
- سندروم متابولیک: ترکیبی از ریسک فاکتورهای ابتلا به بیماری قلبی و دیابت مانند مانند فشار خون بالا، قند و چربی خون بالا؛
- مشکلات قاعدگی در دختران: بی‌نظمی در سیکل قاعدگی و افزایش احتمال ابتلا به سندروم تخمدان پلی‌کیستیک؛
- افزایش ریسک ابتلا به برخی سرطان‌ها در بزرگسالی: عوارض چاقی طولانی‌مدت؛
- مشکلات پوستی: تیرگی و ضخیم شدن پوست در برخی نواحی و افزایش احتمال عفونت‌های پوستی؛
- و تأثیر منفی بر بلوغ: بلوغ زودرس یا دیررس در برخی موارد.
حرف آخر
در این مطلب از سایت مانکن توضیح دادیم که دلایل چاقی نوجوانان چیست. تغذیه نادرست، کم‌تحرکی، بیماری‌های زمینه‌ای، ژنتیک و چاقی کودکان ارتباط مستقیمی با یکدیگر دارند. همچنین نباید نقش خانواده در چاق شدن کودک را نادیده گرفت. تشخیص علت چاقی کودکان و نوجوانان، اولین قدم برای رفع این مشکل محسوب می‌شود. به خاطر داشته باشید که پیشگیری از چاقی کودکان آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر از درمان آن است.
سوالات متداول
- درمان چاقی کودکان در طب سنتی چیست؟
طب سنتی برای رفع علت چاقی کودکان و نوجوانان در وهله اول، اصلاح مزاج را توصیه می‌کند. استفاده از سبزیجات خام، لبنیات پروبیوتیک، پروتئین‌های گیاهی (مانند سویا) و کاهش مصرف غذاهای با طبع سرد از مهم‌ترین توصیه‌های طب سنتی در این زمینه هستند.
- شایع‌ترین علت چاقی کودکان و نوجوانان چیست؟
عدم تعادل بین کالری‌های دریافتی و سوزانده‌شده توسط بدن از مهم‌ترین دلایل چاقی کودکان در سن مدرسه محسوب می‌شود. این عدم تعادل معمولا به دلیل مصرف بیش‌از‌حد غذاهای پرکالری و کم‌تحرکی اتفاق می‌افتد.
- تأثیر بازی‌های رایانه‌ای بر چاقی کودکان چیست؟
بازی‌های کامپیوتری با کاهش فعالیت بدنی و افزایش مصرف تنقلات ناسالم به دریافت کالری بیشتر، سوزاندن کالری کمتر و اضافه وزن منجر می‌شوند.
منابع: stanfordchildrens.org،mayoclinic.org،clevelandclinic.org/ترجمه: طیبه جلایر
